Ở ẩn, chờ minh chủ
Bùi Ư Đài sinh năm Quý Hợi (1383), tự là Doãn Trung, thụy Phúc Toàn, quê gốc ở huyện Thanh Oai, Hà Đông (nay là Hà Nội). Ông xuất thân trong một gia đình nho học. Ông nội là Bùi Doãn Nguyên, đậu Hương cống, sau đó ông dời cư về làng Bách Cốc (nay thuộc xã Thành Lợi, huyện Vụ Bản, tỉnh Nam Định) mở trường dạy học.
Bùi Doãn Nguyên sinh được một người con trai là Bùi Quang Gia, nối nghiệp cha, ông tiếp tục mở trường dạy học. Năm Giáp Dần (1374) đời vua Trần Duệ Tông, Bùi Quang Gia thi đậu Hương cống, nhưng ông cũng không ra làm quan, ở nhà dạy học.
Bùi Quang Gia sinh được hai người con trai là Bùi Doãn Trung (tức Bùi Ư Đài) và Bùi Doãn Hậu. Bùi Quang Gia sinh con muộn nên rất quý con và ra sức dạy dỗ các con nên người.
Lúc này Hồ Quý Ly đã lên ngôi thay triều Trần trị vì đất nước. Bùi Ư Đài lớn lên trong thời buổi có nhiều biến đổi về chính trị. Nội bộ triều đình đang tranh chấp lẫn nhau.
Lúc này Bùi Ư Đài là người có sức khỏe, có học lực, nhưng chán cảnh quan trường nhiễu nhương, ông không đua tài khoa cử. Khi nhà Minh đem quân vào xâm lược nước ta, cha con Hồ Quý Ly không đủ sức đánh đuổi được giặc và rồi bị bại trận, hai cha con họ Hồ bị giặc bắt.
Bùi Ư Đài vẫn ở ẩn chờ thời cơ, chờ đợi một minh chủ mới. Được tin Lê Lợi dựng cờ khởi nghĩa ở Lam Sơn, Bùi Ư Đài đã cùng với nhiều nghĩa sĩ quê Thiên Bản tìm đường về Lam Sơn tụ nghĩa. Ông tham gia vào đội quân khởi nghĩa dưới sự lãnh đạo của Lê Lợi ngay từ những ngày đầu gian khổ cho đến thắng lợi cuối cùng.
Tiến đánh thành Đông Quan
Năm Đinh Mùi (1427) tháng giêng, Lê Lợi tiến quân đến bờ bắc sông Lô ( tức sông Hồng) đối diện với thành Đông Quan. Thiếu úy Lê Khả giữ cửa Đông, Tư đồ Lê Lễ giữ cửa Nam, Thái giám Lê Chưởng đem hai vệ thiết đột là bọn Nghi Phúc giữ cửa Tây, Thiếu úy Lê Triện đem hai vệ quân giữ cửa Bắc vây đánh thành Đông Quan. Hạ lệnh cho các lộ, trấn chứa lương ở các thành Xương Giang và Tam Giang để cấp cho quân lính.
Sai bọn Tư mã Tuyên Quang là Lương Thế Vinh, đề đốc phụ đạo là Mã Tông Kế đóng thuyền chiến; sai Lạng Sơn Yên Bang tổng tư giám quân dân sự nhập nội Thiếu bảo Lê Lựu đem quân đi đánh giặc. Lấy Hàn lâm viện thừa chỉ học sĩ Nguyễn Trãi làm Triều liệt đại phu Nhập nội Hành khiển Lại bộ Thượng thư kiêm Hành khu mật viện sự.
Bấy giờ vua làm lầu nhiều tầng ở dinh Bồ Đề trên bờ sông Lô (bấy giờ có hai cây bồ đề ở giữa nên gọi là dinh Bồ Đề- Gia Lâm, Hà Nội) cao bằng tháp Báo Thiên, hàng ngày vua ngự trên lầu để trông vào trong thành xem giặc làm gì, cho Nguyễn Trãi ngồi hầu ở tầng thứ hai để vâng chỉ thảo các thư đi lại.
Ngày 13 tháng Giêng, Lê Lựu, Lê Bồi ngày đêm đánh gấp thành Khâu Ôn, người Minh tự liệu không chống được bỏ thành chạy trốn. Hạ lệnh cho người trong nước, ai có cha mẹ, vợ con, anh em, nô tỳ thân thích theo giặc ở trong thành được tự nguyện trèo lên thành để nhận đem về đoàn tụ. Nếu không tự nguyện thì theo quan luật trị tội.
(còn nữa)
